Lalka Bolesława Prusa,wydana najpierw w odcinkach,ukazała się w1980r.edycja tej powieści była doniosłym wydarzenim ze względu na jej oginalność i nowatorstwo ,które lączy Prus z realizmem krytycznym jak sam autor stwierdził,powieść przedstawia<polskich idealistówna tle społecznego rozkładu>.Głównych bohaterów<idealstów polskich>prezentuje prus na szeroim tlerealiów warsawskich,któreświetnieoddają klimat i atmosferę Warszawy lat 70 tych.Życie bohaterów autor wykomponowuje w zbiorowość w dużych miast -Warszawy i epizodycznie Paryża, chce bowiem pokazać zagrożenia,jakie one niosą dla jednoski.
Najstarsze pokolenie idealistów reprezentuje Ignacy Rzecki-stary subiekt.Z pamiętnika ,który prowadzi,dowiadujemy się o jego życiu i poglądach.Młodość poświęca walkom w czasie Wiosny Ludów,służąc hasł":za waszą i naszą wolność".Wraz z przyjacielem Augustem Katzem walczy na Węgrzech.Następnie bierze udział w powstaniu styczniowym,do którego wciąga Stanisława Wokulskiego.Jako idealista polityczny jest napoleonidą,wierzy w Napoleana i ma nadzieję, że odrodzona dynastia przyniesie w Polsce wolność i demokrację.Jednak Rzeckiego Prus nazywa idealistą nie tylko dlatego ,że jest marzycielem politycznym.Jest to człowiek wyobcowany i nie przystosowany do współczesności, w której żyje.Nie skazitelna uczciwość,sumienność,życzliwość i zayfanie do ludzi powodują ,że nie czuje się dobrze w sklepie przejętym przez Schlaugbauma.Oddany Stachowi,nawet w jego nieuporządkowanym życiu dopatruje się jakiejś"misji".Sentymentalny i staroświecki w uczuciach,dobrze się czuje tylko w atmosferze ciepła,zayfania i serdeczności, jaka panuje w saloniku pani Stawskiej.Niezgrabny,a nawet śmieszny jest wśród ludzi,np.w teatrze ,w sądzie.Przez otoczenie jest traktowany jako dziwak i w świecie,w którym mu przyszło żyć,czuje się samotny i opuszczony,bo często nie zrozumiany.Jego postawa życiowa zadaje się być anachroniczna,jednak .Julian Ochocki żegna go słowami"non omnis moriar"(nie wszystek umrę).Słowa te są ważne w spojrzeniu na postać starego subiekta,bowiem jego wierność ideałom,postawia patriotyzmu,głęboka wrażliwość emocjonalna czynią,że postać pana Rzeckiego jest każdemu bliska.
Drugie pokolenie idealistów reprezentuje Stanisław Wokulski Prus nazywa go"człowiekiem przejściowej epoki",prof.Markiewicz natomiast"romantykiem w kapeluszu pozytywisty".Zgodnie z tymi sądami Wokulski jest postacią złożoną,osobowością o cechach niemal sprzecznych i wykluczających się wzajemnie.Jako bohater romantyczny nieszczęśliwie zakochany przeżywa nadzieje i rezygnacje,uniesienia i zwątpienia.Raz w pannie Izabelii widzi"kobietę-bóstwo",innym razem "kobietę-szatana".Jego dzieje miłości to pasmo oczarowań i udręk,które w swej skali i gamie wyrzeczeń oraz bólu równać się mogą przeżyciom romantycznego kochanka-Gustawa.Jednak widzimy Wokulskiego innego: w młodości interesuje się ,a nawet pasjonuje nauką,bierze udział w powstaniu styczniowym, za co zostaje zesłany na Sybir .Tam staje się autorytetem nauk przyrodniczych.Po śmierci żony,byłej pani Minclowej,od pierwszego wejrzenia zakochuje się w pannie Izabeli.Zdaje sobie sprawę z dzielącej ich przepaści społecznie ,którą może zlikwidować jedynie bogactwem.Dlatego też pomnaża pieniądze ,zdobywa fortunę na dostawach dla wojska iurządza bardzo ekskluzywny sklep w Warszawie.Jako człowiek z natury silny i przedsiębiorczy ,pełen incjatywy,zakłada spółkę do handlu ze Wschodem,prowadzi z Suzinem transakcje handlowe o zasięgu międzynarodowym. Jest również filantropem i pomaga braciom Wysockim oraz młodej dziewczynie Marii.Marzy o przekształceniu brudnego Powiśla w nowoczesne bulwary.Jednak im bardziej się bogaci i zbliża do panny Izabeli i jej arystokratycznego środowiska,tym większe spustoszenie dokonuje się w jego duszy.W końcu zdradza siebie i swoje szlachetne plany.Już nie myśli o Powiślu,sprzedaje sklep Żydowi Schlaugbaumowi,by handel nie hańbił go w oczach panny Izabeli.Jednak ponosi klęskę,bo świadomy niewierności narzeczonej odchodzi od niej.
Szuman-przyjaciel Wokulskiego komentuje klęskę pana Stacha słowami"romantycy muszą wyginać, dzisiejszy świat nie dla nich".Prus więc uważa ,że w świecie sprzeczności kapitalistycznych nawet miłość obraca się przeciwko idealistom.W innych słowach określających klęskę Wokulskiego:"Zginął przywalony resztkami feudalizmu"Prus odsłania przyczyny porażki życiowej bohatera.Jest nią,jak mówi autor ,"społeczny rozkład",bo tak nazywa nie zachwianą pozycję arystokracji,która ma decydujący wpływ na klimat tym czasów.Winną za klęskę Wokulskiego obarcza Prus społeczeństwo,a szczególnie arystokrację.
Najmłodszym idealistą jest Julian Ochodzki-ubogi arystokrata,wyobcowany i z lekceważeniem traktowany przez swoje środowisko,bowiem nie chętnie uczestniczy w życiu salonowym i wszystkich"zanusza" swoją pasją naukową i idee fixe.Autor nazywa go idealistą naukowym.Urzeczony wizją Geista marzy o skonstruowaniu "maszyny latającej"(samolotu).Wierzy,że zapoczątkuje ona nową erę,nową cywilizację,stworzy świat bez granic,barier i podziałów,świat ludzi równych,wolnych i szczęśliwych.Jednak w kraju nie ma szans na prowadzenie badań ani realizację swoich marzeń naukowych.Dopiero dzięki Wokulskiemu otwiera się przed nim perspektywa.Wokulski bowiem po zlikwitowaniu swych interesów i wycofaniu sie z życia towarzyskiego zapisuje mu sporą sumę i młody naukowiec wyjeżdza do Paryża,by podjąć badania w pracowni prof.Geista.
Prus na przykładzie klęski polskich idealistów oskarża społeczeństwo i kapitalistyczną rzeczywistość lat 70 tych .Widzi,że niszczy ona wyższe wartości,nie stwarza szans na realizację wielkich idei.Nawet idea szczęścia osobistego w zdarzeniu z tą rzeczywistością ponosi klęskę.Bohaterowie nie są rozumiani przez sobie współczesnych,odtrąceni przez otoczenie,dlatego też najszlachetniejsze jednostki-ideowcy ,którzy wiele dobrego mogliby zrobić dla społeczeństwa i kraju,ponoszą klęskę,nie mogą realizować swych dążeń i muszą odejść.
